Pateny mszalne to rodzaj naczyń liturgicznych, które są stosowane do sprawowania obrzędów sakralnych. Nazwa patena pochodzi od greckiego patane, oznaczającego “misę, półmisek”. W Kościołach chrześcijańskich (m.in. obrządkach rzymskokatolickich, grekokatolickich, prawosławnym, protestanckim i innych podobnych z tego nurtu) mają zwykle kształt niewielkich wymiarów okrągłego lub owalnego talerzyka. Przeznaczeniem paten jest ochrona konsekrowanej hostii podczas sprawowania Mszy Świętej przed bezpośrednim kontaktem np. ze stołem, na którym sprawowana jest Eucharystia czy spadaniem okruchów na podłogę podczas udzielania komunii wiernym. Podobne naczynie stosowane jest w obrządkach liturgii wschodniej (nazywane diskos). Główną różnica pomiędzy nim a patena jest posiadanie przez diskos wzmocnionej podstawy w kształcie niskiej nóżki (jak np. w kielichu mszalnym).
Wyróżnia się trzy rodzaje paten używanych podczas Mszy świętej. Należą do nich patena kielichowa, patena głęboka oraz patena komunijna.
Patena kielichowa
Patena kielichowa jest płaskim naczyniem wchodzącym w skład standardowego wyposażenia kielicha mszalnego. Jej wielkość pozwala na umieszczenie na powierzchni jednej większej lub kilku mniejszych hostii. Stosowana jest w celu uniknięcia bezpośredniego kontaktu hostii ze stołem, na którym sprawowana jest Eucharystia oraz bielizną stołową. Pateny są produkowane w szczególności z metali szlachetnych (takich jak złoto czy srebro) lub mosiądzu (wówczas powierzchnia jest dodatkowo pozłacana lub srebrzona). Szczególnie wnętrze, które ma bezpośredni kontakt z hostią powinno być wykonane z niekorodującego materiału. Niektóre z nich są wykonane z ceramiki, specjalnych rodzajów drewna lub bambusa. Dostępne są pateny z bocznymi uchwytami, zdobieniami lub grawerem.
Patena głęboka
Patena głęboka to naczynie, które także wchodzi w skład wyposażenia kielicha mszalnego. Jest to dodatkowe naczynie, stosowane w dwóch przypadkach – gdy zaniechane jest stosowanie pateny kielichowej lub konieczne jest konsekrowanie większej liczby komunikantów. Patena głęboka ma kształt niewielkiej miseczki. Mieści od kilkunastu do kilkudziesięciu komunikantów. Używana jest szczególnie w przypadku sprawowania Mszy Świętej koncelebrowanej z udziałem większej liczby księży. Jedną z odmian paten głębokich jest również misa ze specjalnym wgłębieniem lub niewielkim naczynkiem pośrodku (przeznaczonym na wino konsekrowane) i miejscem dookoła na komunikanty. Tego rodzaju patena jest stosowana podczas udzielania wiernym Komunii Świętej pod dwiema postaciami.
Patena komunijna
Patena komunijna (potocznie zwana również “ministrancką”) to rodzaj płaskiej, okrągłej lub owalnej tacki, bez wgłębienia. Często ten rodzaj pateny jest zakończony uchwytem z metalu lub innego materiału (np. drewna) ułatwiającym uchwycenie w dłoni. To rodzaj naczynia liturgicznego, który jest trzymany pod brodą wiernego (zwykle przez ministranta – stąd potoczna nazwa naczynie) w trakcie udzielania przez kapłana Komunii Świętej. Dzięki takiemu zabezpieczeniu drobinki Ciała Chrystusa spadają na nią. Główną funkcja tego rodzaju pateny jest więc ochrona konsekrowanej hostii przez profanacją i np. upadnięciem na podłogę. Podobnie jak pozostałe rodzaje paten, komunijna jest wykonana z metali szlachetnych (złota, srebra), mosiądzu (wówczas pozłacana lub posrebrzana), rzadziej z ceramiki, drewna czy bambusa.